كاراتىَ
كاراتة يان كاراتة ز دؤ ووشةيةكى ليَكدراوى ذاثونية , بةماناى رِيَطاى دةستى بةتالَ(كارا : بةتالَ , تىَ : دةست , دؤ : رِيَطا , هوونةر , رِشتة . جؤر )كة رِيَطايةكة لة جؤرةكانى هوونةرى بةرطرى لة خؤ دةطرن . ض لةبوارى فيزيكى و دةروونةوةية , كةوا لة مرؤظ دةكات كة زالَ بيَت بةسةر هةموو كؤسث و تةطةرةكاندا , لةكاتى بةرطرى لةخؤكردن و هيَرش بردنة سةر دوذمنان . وة تواناى ئةوةى هةبيَت ثةيوةنيةكى زؤر بةهيَز و بةتين ثةيدا بكات لة نيَوان لةش , ميَشك , هؤش بير و ماسولكةكانى لةش , لةكاتى طرذى و هةلَضون و داضوند ا. كةبةشةكانى يارى كاراتىَ –دؤ بريتين لة :
_رِاهيَنانى لةش و بارهيَنانى ماسولكةكان _بةرطرى كردن لةكاتى ثيَويستدا _وةرزش و ثيَشبرِكيَكردن بؤ هاندانى رِؤلَى وةرزشى _ضالاكى فؤرمةكان بة هةموو لايةنةكانيةوة _جؤرةكانى ذيان و ثيَكةوة ذيان _فيَربوونى جولاَنةوةكان و هونةركانى (هونةرى جةنط-مارشيال ئرتس) _رِاهيَنانى لةش لةسةر طرذى و خاوى _ضؤنيةتى هةناسةدان و وةرطرتن _ برِوابوون بةخؤو دان بةخؤداطرتن _دووركةوتنةوة لةشةرِى لاوةكى و خؤثاراستن...
ميَذوو
ئةم هوونةرة سةرضاوةكةى دةطةرِيَتةوة بؤ ميَذوةكى ديَرين . كة لة هيندستان و لةسةر دةستى تامؤداروما تاشى (بوديد هارم ) ثةرةي ثيَدراوة , لة كلَيَسة و ثةرستطاكاند بةكارهاتووة . بؤ بةهيَزكردنى لةش و ميَشكى موريدةكان , بؤ ئةنجامدانى كارى خوا ثةرستى و بةرطرى كردن لة خؤيان , كلَيَسا و داب و نريتةكان . لة سالَانى 300 ى زاينى لة هيندستان بةرضاو بووة , دواتر بةرةو ناوةرِستى ضين طوازراوةتةوة , لة سالَى 500 ة زاينى بةرةوولاَتانى ئاسياو دةورووبةرى .
ئةم هوونةرة لة ولاَتى ضين ثةرةى ثيَدراوة و ثيَشكةوتووة . ضوونكة دةسةلاَتدارانى ئةو سةردةمة هةموو جؤرة ضةكيَكيان لة خةلَكى ئةم ناوضةية قةدةغة كردبوو , لةكاتى شةرِكردن لةطةلَ لةيةكترى , بؤية ئةوانيش لةكاتى ململانىَ لةطةلَ يةكتر ثةنايان بؤ جؤرةها ضةكى كوشندة دةبرد وةك : دار , داس ,ضةقؤ , ثةت و طوريس , شير , رِم و تيركةوان ...هتد.د كة رِؤذانة لة كيلَطو دةرياكاندا كاريان ثيَدةكرد . هةر لةويَشةوة بةرةو دوورطةى ئؤكيناوا –ى ذاثؤنى هاتووة . لةسةر دةستى ضةندين مامؤستاى رِاهيَنةر و ثسثؤرِانى ئةم بوارة , لةوسةردةمة طرنطى ثيَدراوة . لة سالاَى 1900 ى زاينى لة دوورطةى ئؤكيناوا يارى كراوة لة جؤرى ( ناها-تيَ, شورى-تىَ وتؤمارى –تىَ) كة مامؤستاى جيَطؤرِؤ كانؤ (1860-1938) داهيَنةرى يارى (جو-دؤ) باشترين و بةهيَزترين كةسايةتى ئؤكيناوا بووة لةو سةردةم و بوارةدا , خؤى ئامادةكردبوو ئةم يارية بطوازيَتةوة بؤ ذاثؤن . بةلاَم لة ناكاويَكدا زؤر ضالاكانة مامؤستايةكى ئؤكيناوايي , هوونةرى جةنطى كوشتارى و مامؤستاى قوتابخانة طيضين فؤناكؤشى , لة سالَى 1922 بة خؤيي و رِشتة جوانةكةى بةناوى شورى-تىَ طةيشتة تؤكيؤ-ذاثؤن . زؤر بةخيَرايي توانى جيَطاى دلَى خؤى لةناو ذاثؤنيةكاندا بكاتوة , تاكو سالَي 1930 بة فةرمى دانيان ثيَداناو لة طشت دامودةزطاكانى ميرى و مةدةنى كاريان بؤدةكرد . بةتايبةتى لة لايةن وةزارةتى ثةروةردةى فيَركردن زؤر طرنطى ثيَدرا . لةدواى جةنطى جيهانى دووةمةوة ئةم يارية بةرةو زؤربةى ولاَتانى جيهان طويَزرايةوة .
ئةوة بوو لةكاتى مامؤستا (سةنسةى ) طيضن فؤناكؤشى ئةم يارية بةتةواوى طؤرِانى بةسةرداهاتوو بة فؤرميَكى زانستيانة هاتة مةيدان , تيَكةلَ بة بوارى خويَندن و زانكؤكان كرا , بؤية تاكو ئيَستاش ئةم ثياوة بةدامةزريَنةرى يار كاراتىَ –دؤ(شؤتؤكان) دادةنريَت لة جيهاندا كة بؤخؤي و كورِةكةى (يؤشى –تاكا)زؤر لة هةولَ و خزةمى ئةم يارية دابوون . يؤشى-تاكا لة كؤتايي جةنطى جيهانى دووةمدا كوذرا و يانةكةشيان بؤردومان كرا سوتيَنرا لةلايةن دوذمنانى ذاثؤنيةوة , كة ئةمة بوة هؤى ليَكةوتنى زيانيَكى زؤر طةورة لةسةنسةى فؤناكؤشى (1868-1957) و موريدةكانى ئةو رِيَبازة لة سةرتاسةرى جيهاندا ...
ئا : بةشى وةرزشى
طؤظارى لاوان
ئؤرطانى يةكيةنى لاوانى ديَموكراتى كوردستانى ئيَران
ذمارة 38